Brykla lub para brykli, tą nazwą określamy dwa różne, ale służące podobnemu celowi przedmioty. Bryklą (staropol. brekla) nazywamy:
- listewki, które były umieszczane z przodu sznurówek (gorsetów) od wieku XVI do połowy XIX wieku.
- stalowe zapięcia gorsetów od drugiej połowy XIX wieku do czasów współczesnych
Według Słownika Staropolskiego wydanego w latach 1900-1903 słowo to pochodzi z języka niemieckiego.
Brykla, brekla (z języka dolno-niemieckiego, w którym Prickel, Preckel oznacza tyczkę, zatyczkę) w staropolszczyźnie pręt, listwa, podkładana przez niewiasty pod sznurówki z przodu. Już Kochowski za Jana Kazimierza pisze we „Fraszkach”: „Przykry kabat, przykrym brzuch ciemiężący popychaniem brykli”. W książce: „Compendium medicum, t. j. krótkie zebranie chorób”, wydanej r. 1767 w Częstochowie, czytamy: „Sznorówki niewiasty dla stroju podkładają bryklami”. Łącznowolski w broszurze: „Nowe zwierciadło modzie dzisiejszej przystosowane” (roku 1682) nazywa bryklę „kijem, co go z przodu pod kabat wsuwają”. Brykle stalowe używane są dotąd.
Alternatywną wersja wywodzi pochodzenie słów brykla, brekla od niemieckiego das Brett, czyli deska. Współcześnie zwana jest często buskiem, od busk czyli słowa pochodzenia angielskiego.
W literaturze staropolskiej znajdujemy wiele odniesień do brykli np. Epigramatach Polskich, czyli fraszkach Wespazjana Kochowskiego (1633-1700).
Panny francymernej wotum.
Bodajże te francuzkie przepadły wymysły,
I stroje marne świeżo co do Polski przyszły.
Jakać mi chwalna moda ta teraz nastała,
Dla subtelności, jedno umęczenie ciała.
Siedzieć w ciasnym kabacie jak o w jednem piekle,
Przykrem brzuchcie mieżący popychaniem brekle.
Dobrzeż z wysokiem ankry opasaniem były,
Brzuchowi, by największy, nic się nie przykrzyły.
Zadaniem brykli listewki było usztywnienie sznurówki z przodu i utrzymywanie wyprostowanej postury. Zazwyczaj znajdowała się ona w specjalnie dla niej przygotowanej wewnętrznej kieszonce.
Brykla mogła być wykonana z wielu materiałów, z metalu, z rogu, z fiszbinu, czy z drewna. Mogła także być ozdabiana. Wiele zachowanych egzemplarzy posiada bogate dekoracje. Są one malowane lub grawerowane. Brykla mogła być prezentem dla ukochanej kobiety, stąd na wielu z nich znajdują się wyznania miłosne.
Na początku XIX wieku zmienia się znacząco konstrukcja gorsetu. W pierwszych dekadach brykla jest nadal, jego ważnym elementem strukturalnym. Jednak poszukiwane są nowe rozwiązania. Już od lat 20. podejmowano próby wprowadzenia dodatkowego zapięcia z przodu gorsetu. Mimo, że pierwsze ryciny ukazujące nowe zapinanie pojawiają się już od lat 30., nie zostaje ono wprowadzone do powszechnego użytku jeszcze przez dwie kolejne dekady. Od około połowy wieku, już na stałe, w miejsce brykli – listwy pojawia się para brykli, czyli brykla zapięcie. Składa się ona z dwóch metalowych listewek: jedną z przynitowanymi do niej płaskimi metalowymi oczkami oraz drugą z metalowymi grzybkami. Wśród zalet tej konstrukcji należy wymienić, przede wszystkim ułatwienie użytkowania gorsetu oraz to, że nowe zapięcie było niemal niewidoczne pod suknią.
Możemy wyróżnić kilka podstawowych typów brykli stosowanych w gorsetach historycznych. Różniły się one miedzy sobą nie tylko kształtem, ale także efektem w modelowaniu sylwetki.
- bryklę prostą,
- bryklę o formie zbliżonej do łyżki
- bryklę w kształcie stożka tj. rozszerzaną do dołu.
Brykla prosta zwykle miała dwa ostatnie zapięcia u dołu w mniejszych odstępach niż pozostałe, nie jest to jednak ścisła reguła. Ten rodzaj brykli był stosowany w gorsetach od lat. 50. XIX wieku i jest najpopularniejszym typem brykli stosowanym do czasów współczesnych.
Brykla łyżka, która jest rozszerzona dołem i wygięta, była używana w gorsetach z czasów wąskiej mody od końca lat 70., kiedy to gorsety były dość długie i potrzebne było dodatkowe wzmocnienie na brzuchu. Wygięcie brykli w kierunku ciała zapobiegało jej odstawaniu na zewnątrz, dzięki czemu nie odznaczała się pod spódnicą, a sylwetka był idealnie wyszczuplona także poniżej talii.
Brykla z kształcie stożka z przełomu wieków XIX i XX była zwykle wykonywana ze sztywniejszych listewek niż pozostałe rodzaje. W raz z unowocześniona konstrukcją gorsetu pozwalała na bardzo dokładne wymodelowanie sylwetki. Gorsety z tego okresu silnie spłaszczały brzuch pozwalając uzyskać bardzo pożądaną w tym czasie sylwetkę Sans ventre ( fran. bez brzucha), kwintesencję secesyjnej figury kobiecej.
W pierwszej dekadzie XX wieku powstało wiele dodatków do gorsetów pomagających, czy tez w zamierzeniu pomagających w kontrolowaniu wypukłości brzucha. Dzięki tego typu wynalazkom, nie było konieczności wymiany gorsetu na inny model.
Dodatek do gorsetu, wynalazca K.V. Tojetti, patent US904574 24.11.1908 r. źródło Wikimedia Commons
Współcześnie brykle nadal ulegają znacznym modyfikacjom. Wiele zapięć jest bardzo masywnych i dekoracyjnych, bo gorset stał się częścią ubioru wierzchniego i to nie tylko w stroju gotyckim, czy np. steampunk lub Larp.
